Þreyta, eða orkuleysi er orðið eitt algengasta sjúkdómseinkenni sem fólk á Vesturlöndum kvartar um við lækna og meðferðaraðila í dag. Stundum er þreyta eða orkuleysi hluti af öðrum sjúkdómum en oft á tíðum er það stærsta vandamálið ef ekki það eina sem fólk kvartar um. Það geta verið margar ástæður fyrir þreytu og samkvæmt kínverskri læknisfræði geta ójafnvægi og orkuskortur í nánast öllum líffærum verið orsakavaldur (þegar talað er um líffæri í kínverskum lækningum er í raun verið að tala um líffærakerfi, þ.e. þá líkamsvefi og þá líkamsstarfsemi sem tengist hverju og einu líffæri. Þess vegna, til að skilgreina á milli vestrænnar og kínverskrar hugmyndarfræði um líffæri, mun ég nota stóran staf þegar ég tala um líffærin sem líffærakerfi).

Með þetta í huga er auðveldara að skilja að manneskja sem þjáist til dæmis af Nýrna orkuskorti er með veikari bein, getur þjáðst af liðagigt, heyrir ver eða þjáist af eyrnatengdum sjúkdómum eins og jafnvægisleysi eða suði í eyrum og getur þjást af kvíða. Manneskja með Milta orkuskort er aftur á móti með veikari vöðva og getur verið haldin þráhyggju og ofhugsun. Oftar en ekki orsakast þreyta af skorti á orku eða blóði í einu eða fleiri líffærum en jafnframt er ekki óalgengt að þreyta orsakist af ofgnótt orku eða orkustíflum.

Þreyta sem orsakast af ofgnótt orku eða orkustíflum í líffærum er sökum eftirfarandi:
Lifrarójafnvægis eða Lifrarorkustíflu. Raka eða slímsöfnunar í líkamanum. Helstu orsakir þreytu sem eru vegna orkuleysis í líffærum eru: Lungna, Milta eða Hjartaorkuskortur – með orku er átt við Kíorkuna. Hjarta, Milta eða Nýrna Yangskortur – með Yang er meðal annars átt við hreyfingu og hita, óefnislegri hluti líkamans. Hjarta, Lifrar eða Miltablóðorkuleysi. Lungna, Hjarta, Maga, Lifrar eða Nýrna Yinorkuskortur – með Yin er átt við efnislegri hluta líkamans; vökva, ró, kælingu og svo framvegis.

Margar leiðir gagnast í meðhöndlun við þreytu, meðal annarra nálastungumeðferð, grasalækningar, næringarmeðferð, vestræn lyf, rétt matarræði og hreyfing, góð og regluleg hvíld og hugleiðsla, en mikilvægast er að greina orsakir þreytu rétt til þess að geta unnið á henni og náð aftur eðlilegum lífskrafti. Með þessari grein ætla ég að leitast við að gefa stutta lýsingu á helstu orsökum þreytu og einkennunum sem þeim fylgja ásamt einföldum leiðbeiningum sem fólk getur sjálft fylgt til bæta ástandið.

Þreyta sem stafar af ofgnótt Lifrar ójafnvægi og Lifrar orkustífla
Lifrin á að sjá um að allt orkuflæði líkamans sé í jafnvægi og er Lifrin séð sem eins konar yfirmaður orkuflæðis allra hinna líffæranna. Lifrar orkan er jafnframt sú orka sem er viðkvæmust fyrir streitu, sem veldur stíflun og ójafnvægi í flæði Lifrar orkunnar. Í nútíma þjóðfélagi er Lifrar ójafnvægi mjög algeng orsök sjúkdóma og einkenni þessa ójafnvægis eru oft séð samfara öðrum tegundum ójafnvægis, svo sem þeirra sem ég mun tala um hér á eftir. Þegar Lifrar orkuójafnvægi eða orkustífla veldur þreytu er þreytan alltaf verri seinni part dags. Henni fylgja iðulega einhverjir skapbrestir, eins og pirringur, reiði og jafnvel þunglyndi og líkamleg óþægindi eins og þensla í kvið, sinadráttur, krampar í innyflavöðvum og fótapirringur.

Þreytan lagast við hreyfingu, þó einungis tímabundið, og versnar við álag og streitu. Líkaminn myndast við að laga þessa tegund ójafnvægis með innvortis hreyfingu og þess vegna eru mikil andvörp oft einkennandi fyrir þessa tegund þreytu. Til þess að laga Lifrar orkuójafnvægi þarf manneskjan oft að skipta bæði um lífsstíl og lífsviðhorf, forðast streitu og álag, hreyfa sig reglulega með því að ganga, synda eða hjóla (lyftingar og erfiðar líkamsæfingar eru ekki ráðlagðar því þær geta verið streituvaldandi) og hugleiða reglulega. Af öllum aðferðum er hugleiðsla sennilega áhrifaríkasta leiðin til lækninga ein og sér því regluleg íhugun breytir lífsviðhorfi manneskjunnar átakalaust.

Raki og slímmyndun
Þegar talað er um raka og slím í kínverskri læknisfræði er átt við orku sem er ekki lengur tær og flæðandi heldur þykkari og þyngri. Slím er þyngri tegund af raka og getur orðið efnislegt, sjáanlegt slím eða bjúgur eins og við þekkjum það í okkar vestrænu fræðum. Raki getur truflað öll líffærin og stíflað orku þeirra ef hann er viðvarandi til langs tíma en fyrst truflar raki Maga, Milta og Lungu. Þegar raki veldur þreytu fylgir þreytunni þyngslatilfinning og mikil þörf til að liggja, sem er ekki til bóta því lega til lengri tíma (lengri en hálftími) hægir á allri hreyfingu á líkamsorkunni og gerir líkamanum erfiðara með að losa sig við rakann. Oft fylgir þessari þreytu óbragð í munni, þungur höfuðverkur, óskýr hugsun og svefnhöfgi.

Samkvæmt kínverskri læknisfræði á Miltað að sjá um að vinna tæra orku úr mat og drykk og ef Miltað er veikt getur það ekki sinnt þessu starfi heldur hálfvinnur matinn í þykkari orku, eða raka. Þannig stafar raki oftast af veikleika í Milta sem getur annaðhvort verið áunninn, þ.e. með slæmu matarræði eins og með neyslu á miklu af köldum og rakamyndandi mat (slímkenndur, sætur og kaldur matur og drykkir, mjólkurmatur, sætar kökur og fitusteiktur matur) til langs tíma eða að veikleikinn getur verið til kominn sökum annarra ástæðna.

Til þess að laga þreytu sem stafar af raka þarf alltaf að styrkja Miltað, ásamt því að hjálpa líkamanum til að losa rakann. Það hjálpar að borða mat sem er þurr í eðli sínu, eins og hirsi og smádýrakjöt og hafa bæði mat og drykk vermandi og forðast rakamyndandi mat. Hreyfing þarf að vera létt, taktvís og regluleg. Forðast skal að leggja sig eftir matinn – sem oft er sterk þörf fyrir fólk með þessa tegund þreytu – því það að leggja sig eftir mat hægir á meltingunni og kælir líkamann og gerir líklegri meiri rakamyndun. Þreyta sem stafar af orkuleysi í líffærum og líffærakerfum veikleikinn getur verið tilkominn sökum annarra ástæðna.

Lungna orkuskortur lýsir sér sem þreyta sem fylgir jafnan andnauð eða mæði. Manneskjan er með lága og kraftlitla rödd, föla húð og svitnar oft við minnsta álag. Viðkvæmni fyrir kvefi og alls kyns sýkingum fylgir gjarna þessari tegund þreytu því það eru Lungun sem eiga að sjá um að verja okkur fyrir umhverfinu. Tungan er oft mjög föl á lit. Lungna orkuskortur verður oft til eftir langvarandi veikindi og inniveru og besta leiðin til styrkingar lungnanna eru gönguferðir í hreinu lofti og léttar þolæfingar ásamt því að hlífa lungunum við allri mengun.

Lungna Yinskortur hefur svipuð einkenni og þau sem lýst er að ofan nema hvað manneskjan verður að auki vör við þurrk í hálsi, þurran hósta, hæsi, nætursvita og roða í kinnum. Tungan verður einnig rauðari. Ef um Lungna- Yinskort er að ræða er gott að drekka mikið af grænmetissöfum og borða kælandi ávexti til að næra Yinorku lungnanna, og forðast jafnframt allan sterkan og kryddaðan mat.

Milta orkuskortur lýsir sér sem þreyta sem fylgir lystarleysi, veikleiki í vöðvum og útlimum, óþægindi í kvið, lausar hægðir og skortur á einbeitningu. Þó lystarleysi sé algengt ef um Miltaorkuskort er að ræða þá er jafnalgengt að fólk með þennan veikleika sæki óeðlilega í sykur og snakk milli mála. Tungan er oft föl með tannaförum á hliðunum. Milta orkuskortur er algengasta orsök þreytu sökum þess að Miltað er séð sem uppruni orku og blóðs í líkamanum. Það er einnig tiltölulega auðvelt að skemma orku Miltans með röngu matarræði, sérstaklega með mikið af sætum og rakamyndandi mat og óreglu á matmálstímum. Besta leiðin til styrkingar á Milta er með réttu matarræði, þ.e. að forðast sætan mat og rakamyndandi mat, hafa bæði mat og drykk vermandi (bæði í eðli og efni, þ.e. nota vermandi krydd eins og kanil og engifer, drekka heit te og hafa matinn heitan) og borða ekki á milli mála.

Milta Yangskortur lýsir sér eins og Milta orkuskortur að viðbættum kulda, bæði innvortis og í útlimum. Milta Yangskort má bæta mikið með því að nota hitagefandi krydd í mat og drykk, eins og t.d. kanil og engifer og forðast alla kalda fæðu og drykki.

Milta blóðskortur lýsir sér eins og Milta orkuskortur að viðbættri mikilli þörf til að liggja, sérstaklega eftir mat og vægri tilfinningu fyrir hjartslættinum. Milta blóðskort má bæta með blóðaukandi mat (kjöt, sérstaklega hjörtu og lifur, þurrkaðir ávextir, sætar kartöflur, heitir grautar í morgunmat) og vermandi mat og drykk.

Hjarta orkuskortur lýsir sér sem þreyta
sem er ekki bara líkamleg þreyta heldur einnig andleg þreyta og uppgjöf. Önnur einkenni geta verið áreynslumæði, sterk tilfinning fyrir hjartslættinum, svitnun án áreynslu, vægt þunglyndi eða skortur á gleði og fölur litarháttur á húð. Tungan getur verið föl með skoru fyrir miðju, sérstaklega fremst á tungunni.

Hjarta Yangskortur lýsir sér líkt og Hjarta orkuskortur nema hvað öll einkenni eru sterkari og alvarlegri. Einnig fylgir hjarta Yangskorti alltaf mikil kuldatilfinning samfara þreytunni ásamt þyngslatilfinningu fyrir brjósti. Matarræði og hreyfing duga ekki sem eina meðhöndlunin við þessari tegund þreytu heldur þarf aðstoð sérfræðinga til að ná bata.

Hjarta blóðskortur lýsir sér sem þreyta sem er verri um miðjan dag (Hjarta orkan á að vera sterkust milli 11.00 og 13.00). Henni fylgir tilfinning fyrir hjartslættinum, lélegt minni, svefnörðugleikar og miklar draumfarir sem trufla svefninn, svimi og fölur litarháttur hörunds og vara. Hjartablóðskort má oftast rekja til langvarandi tilfinningarlegra vandamála eins og langvarandi sorgar eða leiða. Oft er undirliggjandi kraftleysi Milta orku til staðar.

Vegna þess hversu tengt Hjartað er mannssálinni og tilfinningu okkar fyrir æðri mætti er hægt að styrkja Hjartaorku og blóð með hugleiðslu, samveru við fólk sem manni þykir vænt um og með hlátri. Tilfinningarlegt álag, og þá sérstaklega áhyggjur er slæmt fyrir hjartað og þess vegna getur orðið vart við bæði orkuleysi og blóðleysi í Hjarta eftir tilfinningarlega erfiðleika eins og skilnað, ástvinamissi og langvarandi erfiðleika í fjölskyldu eða sambúð.

Hjarta Yinskortur lýsir sér sem þreyta sem er yfirgengileg, bæði líkamleg og andleg. Henni fylgir tilfinningarlegt ójafnvægi og eirðarleysi, hjartsláttur, svefnleysi, minnisleysi, óróleiki, hita og svitakóf, sérstaklega seinni part dags og á nóttu og þurrkur í háls og munni. Tungan er rauð og oftar en ekki rauðust fremst á tungubroddi. Hjarta Yinskortur tengist Nýrna Yinskorti og er oftast séður hjá eldra fólki sem hefur átt erfitt líf tilfinningarlega. Hjarta Yinskortur getur einnig gert vart við sig hjá konum á breytingarskeiðinu, og þá alltaf í tengslum við tilfinningarlega örðugleika á því æviskeiði eða fyrr á ævi konunnar, og hjá fólki sem hefur alltaf mikið að gera (skemmtilegt eður ei) og hjá fólki sem er stanslaust ,,á ferðinni“.

Hjarta Yinskort má bæta mikið með því að skapa sér ró í lífinu, hugleiða og eiga einhvern tíma á hverjum degi þar sem maður sinnir því sem gleður hjartað og lætur annað eiga sig. Kínverskir læknar til forna ráðlögðu músík og hlátur sem lækningu við allri þreytu sem stafar af veikleika í Hjarta og ef þurfti þá sáu þeir sjálfir um að skemmta þeim sem veikir voru til að hjálpa þeim að ná bata. Auðvitað voru aðrar lækningaraðferðir notaðar samhliða en án gleðinnar þótti ekkert virka eitt og sér.

ýrna Yangskortur lýsir sér sem þreyta sem er mjög mikil og sem er bæði andleg og líkamleg. Henni fylgir andleysi og þunglyndi, skortur á viljastyrk, þreyta í baki og hnjám, kuldatilfinning í fótum og baki, ör þvaglát, niðurgangur, getuleysi hjá mönnum og áhugaleysi fyrir kynlífi hjá bæði körlum og konum. Ef Nýrna Yangskorturinn er mjög alvarlegur getur fólk fengið bjúg um ökklana. Tungan er oft föl og bólgin. Nýrun eru uppspretta Yangorku í líkamanum og er samstarf þeirra mjög náið Miltanu og Milta Yangorkunni. Þess vegna er mjög algengt að Nýrna Yangskortur leiði til Milta Yangskorts og öfugt.

Kraftur Nýrnanna dvínar með aldrinum og því er Nýrna Yangskortur oftar séður hjá eldra fólki og þá sérstaklega hjá karlmönnum (sem hafa eðlilega meiri Yangorku en konur). Nýrna Yang þarf að bæta með jurtum og öðrum meðferðum en manneskjan sjálf getur hjálpað til með því að forðast kulda og kaldan mat og drykk, borða heitan mat og drekka heita og vermandi drykki eins og grænt te, kanil te, hitað engifer vatn o.s.frv. og hreyfa sig reglulega til að ná í sig hita.

Nýrna Yinskortur lýsir sér sem þreyta sem lagast ekki við stutta hvíld. Henni fylgir þreyta og særindi í mjóbaki og hnjám, þunglyndi, skortur á viljastyrk og framkvæmdarleysi, svimi og suð fyrir eyrum, minnkun á heyrn, þurrkur í háls og munni sem er verri seinni part dags og á næturnar, nætursviti og svefntruflanir (þ.e. að vakna upp eftir stuttan svefn). Tungan er oft rauðleit og jafnvel flekkótt.
Nýrna Yin, eins og Nýrna Yang, minnkar með aldrinum og oftar eru það konur sem finna meira fyrir þessu orkuleysi en karlar (konur eru eðlilega með meiri Yinorku en karlar). Nýrna Yinskortur orsakast oftast af of mikilli vinnu og álagi til langs tíma og þreytuna sem þessu ástandi fylgir er ekki hægt að laga nema manneskjan breyti um lífsstíl, hvílist og nærist reglulega yfir langt tímabil og forðist allt sem getur valdið henni streitu eða álagi. Vegna Yinskortsins þarf einnig að forðast alla fæðu sem er örvandi eða vermandi, eins og kaffi, súkkulaði, sterk krydd og áfengi, svo eitthvað sé nefnt.

Lifrar blóðskortur lýsir sér sem þreyta sem oft fylgir almenn veikleika tilfinning og vægur en langvarandi höfuðverkur. Henni fylgir einnig sinadráttur og krampar í vöðvum, náladofi í útlimum, litlar tíðablæðingar, lélegar neglur, þurrkur í húð og hári og hægðatregða. Vegna hlutverks Lifrarblóðs til þess að næra andann verður manneskja með Lifrar blóðskort oft upptrekkt og henni bregður auðveldlega. Tungan er föl og þunn og oft þurr. Lifrar blóðskortur er algeng orsök þreytu hjá konum, og þá sérstaklega konum sem hafa glímt við miklar tíðablæðingar til langs tíma og/eða Milta orkuskort.

Lifrar blóð og LifrarYin eru samtvinnuð og skortur á öðru getur valdið skorti á hinu. Ef Lifrar blóðskortur er viðvarandi til langs tíma getur það jafnframt því að valda Lifrar Yinskorti valdið stíflun á Lifrarorku sem aftur veldur þenslu í kvið, krömpum og skappirring. Þetta ástand getur einnig gert tíðablæðingar erfiðar og sársaukamiklar. Til þess að auka Lifrarblóð þarf manneskjan að leggja sig á daginn því það að liggja færir blóðið aftur til Lifrarinnar og nærir hana. Auk þess hjálpar að borða blóðaukandi mat og drykk.

Lifrar Yinskortur lýsir sér sem þreyta sem eykst með deginum og sem fylgir þungur höfuðverkur. Henni fylgir einnig svimi, suð fyrir eyrum, þreyta og þurrkur í augum, pirringur, doði í útlimum, krampar í vöðvum og hiti í kinnum. Tungan er rauðleit og þurr.  Lifrar Yinskortur er framhald af langvarandi Lifrar blóðskorti og til þess að bæta upp bæði LifrarYin og Lifrarblóð er nauðsynlegt að leggja sig eftir hádegismatinn, helst í heila tvo klukkutíma, á milli 13.00 og 15.00 þegar Lifrarorkan er minnst.

Maga Yinskortur lýsir sér sem þreyta sem fylgir lystarleysi. Henni fylgir einnig þurrkur í munni og vörum, þurrar hægðir, óljós en viðvarandi verkur í efri maga og þorsti fyrir litlum sopum af vökva. Tungan er oftast eðlileg. Maga Yinskortur sést oftast hjá fólki eftir miðjan aldur sem hefur átt annríkt líf og hefur borðað óreglulega til langs tíma. Reglusamt og óerilsamt líferni, ásamt fæðuvenjum þar sem borðað er lítið í einu en reglulega yfir daginn er besta leiðin til að ná bata. Þegar talað er um kínverska læknisfræði er oft erfitt fyrir vestrænan huga að nema það sem um er rætt og þá sérstaklega hugtökin um Yin og Yang.

,,Hver er munurinn og hvað er hvað“ eru spurningarnar sem oftast heyrast. Til að skýra þessi hugtök á sem einfaldastan hátt þá eru Yin og Yang frumhugtökin í kínverskri læknisfræði. Í stuttu máli þá er Yang, í sínu tærasta formi algjörlega efnislaust og samsvarar hreinni orku, og Yin, í sínu grófasta og þykkasta formi samsvarar hráu og líflausu efni. Frá þessum sjónarhóli séð eru orka og efni aðeins tvö stig samansöfnunar, eða þéttleika orku.

Yang er túlkun á sköpun, virkni og varma og samsvarar útvíkkun. Þess vegna rís Yang upp á við. Yin er túlkun á þykknun, efnamyndun og kælingu og samsvarar samandragandi áhrifum. Þess vegna sekkur Yin orka. Þreyta, eins og aðrir kvillar stafar sjaldnast af veikleika eða orkustíflum í einu líffærakerfi heldur oftar af tveimur eða fleiri tegundum veikleika en með því að finna orsökina fyrir einkennunum sem þreytunni fylgja er alltaf hægt að finna úrbætur og leiðir til lækninga. Margt var gert til að skemmta fundargestum og fá þá til að hreyfa sig.

Höfundur: Arnbjörg Linda Jóhannsdóttir, grasa- og nálastungulæknir.

Flokkar:Ýmislegt